Twatotela pakusendamo ulubali mukulanshanya kuntu twakwete kunuma nabo twayampene nabo muli ukukufwailikisha mu calo ca Zambia. Twalomba mwalasangapesamba amashiwi yamo ayakumine ukukufwailikisha.
Nibani balebomfya ukukufwailikisha?
Abakabungwe ka Self Help Africa (SHA), abatungililwa kuliba ENTERPRISE Zambia Challenge Fund (ECZF). Uyu mulimo ulatungilila amakwebo yakumine kubulimi pamo nga yabombwa nakampani ka Saro Agro na Famu Depoti.
Ifingi pali iyi milimo
Aba mulimo wa ENTERPRISE Zambia Challenge Fund (ECZF) babombela capamo nakabungwe ka European Union initiative mukutungilila abalimi banono. Umulimo wa ECZF waiminina pakwafwilishako abalimi banono ukutila balesanshamo mubulimi bwafikapo ukupitila mukuwamya nokukwata ifyakubomfya mubulimi, ifyakushitisha, ukuwamya imbuto shalekana lekana nokutungilila ubulimi busuma bushingaleta ubwafya kumiceele. Cilesubilwa ukutila ifi kuti fyawamyako ukukwata kwa fyakulya, ifyakulya fyaba pamutengo uwayana, ukukwata kwafyakulya nolupiya. Akampani ka Saro Agro na Famu Depoti twalipokele ulupiya ukufuma ku ECZF pafyo bakwata ifipope fyamilimo fimo fine.
Akampani ka Saro Agro
Akampani ka Saro kalashitisha ifipe fya bulimi ukufuma mu mwaka wa 1987 mukwafwilishako abalimi mufipe fya kubomfya nokufuntulako imibombele yabulimi.Akakampani kalasambilisha pamibomfeshe yafipe fya mubulimi,inshila shisuma shakubombelamo ubulimi nemilile isuma.Inshiku sha masambililo yapa mibomfeshe yafiipe fya mubulimi ilingiline icitwa mukubombela capamo na kabungwe ka Food and Agriculture Organisation aka mucisaka ce sonde lyonse ica United Nations(FAO) necipani cilolekesha pabulimi mukulanga ifyo ifipe fibomba nobusuma bwabamo.’Abalimi baba pantanshi’ kuncende mwikala nabo bene balasambilisha notungilila abalimi bambi,ilingi balaashimisha ifipe fya kubomfya mubulimi kubena mupalamano.
Famu Depoti
Akampani Ka Famu depoti kapangilwe mumwaka wa 2008,aka kampani kalashitisha ifipe nokupandako amano kubalimi banono abateka ifitekwa pakutila bengalundapo pamibombele yabo pakutila bengakwata ulupiya nefyakulya ifingi.Akampani ka Famu Depoti kalakongwesha ulupiya ku balimi pakutila bengashita utwana twankoko utwabushiku bumo,nefipe fimbi ifikabilwa,ifyakulya fyankoko(starter,growers na finisher),imiti yakucingilila amalwele. Ababalimi bankoko balapelwa amasambililo,ukubasopa nokubatungilila lintu baleteka inkoko.Ukuisanshamo kwa kampani ka famu depoti ku wamyako kwa mibombele,ukukwata nkoko ishikalamba nokukwata ubwishibilo busuma pamitele yankoko.
Cinshi balefwaila ukulanshanya naifwe?
Aba kabungwe self help Africa (SHA) balitwipusha bonse (Bath Social Development and Research, akabungwe kaibela akaitungilila nokufwailikisha akaku UK) mukulanda nabakalamba bakampani ka Saro Agro na Famu Depoti ukufwailikisha nga paliba ifyachinjapo mumyaka yakunuma,nokumona ngacakutila ubupusano bulipo bulekuma ku ECZF. Balimisala ukuisanshamo muli ukukufwailikisha pakutila mwingatwebako ifyo mupitamo nefyo mumona ukuba ifikankala.
Cinshi mushalandile ishina lya mulimo uyu?
Ilingiline tatulanda amashiwi ku balefwailikisha nangula imwe pakutila twaumfwa fyonse ifyo mulefwaya ukulanda,ukucila mwatwebafye ifintu ifilekuma kuli uyu mulimo.Tulekabila ukumfwa ifyo mumona ukuba ifikankala Kabili ifi kuti fyalundapo fimo pali uyu mulimo.Eico na balefwailikisha bene tabeshibe.
Twalefwaisha ukumfwa pafyo mulemona ukutila fyalicinja necalenga,mubulimi namubwikashi bwenu ubwacila bushiku.Tulefwaya ukwishiba ngacakutila mwalibako ifisuma nangula ifibi ifyatumbukamo muli uyu mulimo kuli imwe pamo ngabalimi bakuli ino ncende, pakutila abatungila uyu mulimo mukubikamo kwa lupiya basambililamo pafibomba nokuwamyako nangula ukucinja fimo fimo kutanshi.
Ngamulefwaya ukwishibilapo ifingi pamibombele yesu moneni pebula iyi.
Nikwisa ku kabela ukukulanshanya?
Ukulanshanya kwa cila muntu ku kabela kuli ishi ncende:
- Mkushi
- Kasama
- Solwezi
- Kitwe
Ifyatumpwikemo mukufwailikisha goods ifipe
Muli fyonse, uku ukufwailikisha kwasangile ukutila imilimo ibomba ba Saro naba Farm Depot yalyafwaka abalimi bamo ukuwamya indalama nefyakulya balya mumayanda yabo. Nomba, abalimi balisosele nafuti ukutila ukukwela kwamitengo sha fipe nefintu na weather iyibi yalipangile ubupusano busuma ukushupako.
Abalimi twalanshyenye nabo balitwebele ukutila ukusanga kusuma kwa fyakubonfya pakukusha ifyoni fitekwa elyo naba machine, fyaliyafwilishako ukuwamya ukutekwa kwa fyoni elyo nobusomboshi. Ifi fyali fikankala munshita yachilala elyo namumafya ya economy.
Ukukanshiwa kwama sambililo elyo nokutungililwa kwali ukukankala elyo kwalitungilila imibombele elyo nefyakusalapo ukuchita kubalimi ifilekuma kufyakubofya. Ichapala impendwa pakati yabalimi bamu Farm Depot abalembelwe, balisosele ukutila balipokelele amasambililo ukufuma kuli ba Farm Depot ayo yabafwile ukukwanisha ubulimi mumabala. Nomba, tebengi abalimi balembelwe abaku Saro Agro basosele pakupoka amasambililo nefyebo elyo nokutungililwa.
Yonse ama projects yalipele abalimi inkongole shakwafwilisha ukutwala ama business nangula amakwebo pantanshi. Ichi, chaliyafwilishako abalimi bamo ukubyala ifilimwa ifipya nangula ifilimwa ifingi, nangula ukuibimba mubulimi bwakuteka ifyoni. Nangula abengi abalimi bamwene ichi nge nshila iisuma iyakwingishamo nangula ukuibimbamo, bambi bali abatwishika ukusenda inkongole nge ndalama nefyo basunga fyalibwelela panshi pamulandu wa fyatumpwikemo mu chilala pabusomboshi.
Ukuchila impendwa pakati yabalimi twalanshyenye nabo abaku Farm Depot balebwesha panshi ukuchita imilimo yakuteka ifyoni pamulandu wa kusandulula indalama iinono elyo namafya yakukwanisha imilimo yakuteka ifyoni. Ifyalengele fyali ni ifyakubomfya fishayene elyo nokukana sunga bwino, ifyo fyalengele kukufwa kwa nkoko ishingi. Ukusanga ifyakubonfya pakuteka ifyoni ifisuma fyali fikankala kuba limi pakutila basandulula indalama.
Ba Saro balachetekela ukutila abalimi bakulayashimishya pamutengo ifibombelo fyabo kuli bambi abalimi mumushi, ukutwala ubusuma bwa tekinologi pantanshi. Abengi abalimi balisosele ukutila balashimisha pamutengo ifibombelo fyabo nokupangilapo indama inshingi muli iyi nshila.
Mu mwaka wa 2022, nshalebomba inchito shabulimi, nomba apa ndachita panuma nasendele ichigayo kuli ba Saro uyu mwaka wafumako. Ndapanga kuma K100 na K200 chilabushiku ukufuma kuli business nangula inchito ya chigayo. Nalitemwa saana ukutila nalisalile ichi pantu chakulangafwilishako ukulakwata indalama shakubonfya kufikankala fifwaikwa pali balupwa lwandi.
Umwaume waku Mkushi, nemyaka 19 – 35
Nomba, imitengo iikulu iyafyakubomfya elyo nefibombelo ba machine, elyo namafya yaletelwe nechilala, yalisha abengi mubusanso bwa ndalama . Ukubula kusunga nangula ukukwata kwa ndalama, abaibimbilemo mukufwailikisha ngatabakwanishe ukusenda inkongole shakushitamo ifintu fyalefwaikwa ukuwamya, ukuipekanya elyo nokwikala na ma shoko ayakuli climate ayapala ukukwata amenshi yakutapilisha ifilimwa elyo nefibombelo.
Ukusanga kwafyakubomfya elyo nefibombelo fyaliyafwa abalimi ukwikalilila muli weather yashasubilwe elyo nokubyala ifilimwa fyapusana palwakuchinjako imilile. Ichilangililo, yamo amayanda yaba Saro yalyambile ukupanga oilo ya sunflower yabo ukubonfya ama oil pressers, ukuchefya ukuposa indalama pafyakulya elyo nokuwamya imisungile nokukwata ifyakulya.
Ukukwata inkoko ishingi ishakulunda kumilile shabo chali chikankala mukuwamya imilile. Munshita shimo, ifi fyalibweshako ububi bwatumpwike mukuya kwamutengo wafyakulya pumulu elyo nobusomboshi bubi. Nomba, abaibimbilemo bachili balesakama pamitengo shafintu shaya pamulu elyo nobusomboshi bubi pamulandu wa weather iyibi.
Amashiwi yakutungulula kubaibimbilemo
Abaibimbilemo balitemenwe pamasambililo bapokele elyo balefwaisha nayambi amasambililo pabulimi. Abalimi abengi basosele ukutila ilingi bapoka ukutungililwa kubalimi bambi elyo balefwaya amashiwi nayambi ukufuma kubakanshiwa pafyakubonfya bwino ifibombelo nefyakubonfya kubulimi.
Umutengo wa fyakubonfya pakulima elyo nefibombelo bwali bwafya saana kubalimi abengi. Ukulolekesha pamitengo sha bulimi elyo napafyakubonfya pakuteka ifyoni yalipelwe, pakupanga ifi ukukanakwata umutengo wapamulu.
Kuti mwatutumina:
Ngamulefwaya ukwishibilapo nafimbi, nangula ukututweba ifyo muletontokanya, twalomba kutila
Tumeni kuli iyi email: info@bathsdr.org
Twatotela!
